Τι είναι έδαφος
Η μακροχρόνια αλλοίωση των επιφανειακών στρωμάτων του φλοιού της Γης παράγει ένα θρυμματισμένο ορυκτό υλικό. Η περαιτέρω επίδραση περιβαλλοντικών και άλλων παραγόντων ενεργούν σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο και παράγουν ένα προϊόν – το έδαφος – που διαφέρει από το ορυκτό υλικό από το οποίο προήλθε σε πολλές φυσικές, χημικές, βιολογικές και μορφολογικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά. Το έδαφος αντιμετωπίζεται συχνά ως αδρανές υλικό και κυρίως ως μέσο στήριξης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το έδαφος όμως είναι κάτι πολύ πιο σημαντικό: είναι ένα δυναμικό, ζωντανό σύστημα που περιλαμβάνει ένα δίκτυο από ανόργανα και οργανικά συστατικά και περιέχει ένα πλήθος κενών χώρων και πόρων μέσα στους οποίους περιέχονται και κυκλοφορούν υγρά και αέρια. Επιπρόσθετα, τα εδάφη περιέχουν έμβιους πληθυσμούς που ξεκινούν από βακτήρια μέχρι μύκητες, γαιοσκώληκες και μικρά τρωκτικά. Οι χημικές, φυσικές και βιολογικές ιδιότητες των εδαφών ποικίλλουν τόσο σε έκταση όσο και σε βάθος σε ποικιλία κλιμάκων. Η δημιουργία εδάφους είναι αποτέλεσμα επίδρασης του ανάγλυφου, του κλίματος, της βλάστησης, των μικροοργανισμών του εδάφους και του χρόνου στα πετρώματα και στα μητρικά υλικά. Έτσι η διαφοροποίηση ενός από τους προηγούμενους παράγοντες μπορεί να μεταβάλει την πορεία σχηματισμού του εδάφους. Η δημιουργία εδάφους είναι διαδικασία που διαρκεί επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Για τη δημιουργία π.χ. 30 cm εδάφους απαιτούνται περίπου 1.000 έως 10.000 χρόνια. Η πορεία σχηματισμού του εδάφους είναι τόσο βραδεία, ώστε το έδαφος μπορεί να θεωρηθεί ως μη ανανεώσιμος πόρος.
Η σημασία του εδάφους και οι λειτουργίες του στο οικοσύστημα
Το έδαφος είναι ένα σημαντικό συστατικό της βιόσφαιρας με καθοριστικές λειτουργίες για τη διατήρηση των οικοσυστημάτων. Αυτές οι λειτουργίες μπορούν να συνοψιστούν ως ακολούθως:
Συντήρηση της βιολογικής δραστηριότητας, της βιοποικιλότητας και της παραγωγικότητας: Το έδαφος παράγει τροφές για τον άνθρωπο και τα ζώα, ανανεώσιμες πρώτες ύλες και παράλληλα παρέχει θρεπτικά συστατικά, νερό, οξυγόνο και μηχανική στήριξη για την ανάπτυξη των φυτών. Είναι, επίσης, το μέσο όπου αναπτύσσονται και προστατεύονται μεγάλοι πληθυσμοί κατώτερων και ανώτερων οργανισμών οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την αναγέννηση και διατήρηση της ποιότητας του εδάφους, διότι συνεισφέρουν στους κύκλους των θρεπτικών στοιχείων, στις μετατροπές της οργανικής ουσίας και στη δημιουργία εδαφικής δομής. Αυτές οι πολύπλοκες, ποικίλες και υπέρθετες λειτουργικές ομάδες των οργανισμών του εδάφους δίνουν στο έδαφος σταθερότητα ή δυνατότητα να επανέρχεται μετά από προσωρινές μεταβολές.
Ρύθμιση της κίνησης και της κατανομής του νερού: Η διήθηση του νερού (βροχής ή αρδευτικού) διά της επιφάνειας του εδάφους και η κατανομή του εδαφικού νερού καθορίζονται από τις δομικές ιδιότητες του εδάφους, τις καλλιεργητικές πρακτικές που εφαρμόζονται και το είδος και τον πληθυσμό της εδαφοπανίδας. Η ρύθμιση του νερού ενισχύεται με την αύξηση της οργανικής ουσίας η οποία έχει θετική συνεισφορά στη βελτίωση των δομικών ιδιοτήτων του εδάφους και στην αύξηση του πληθυσμού των μικροοργανισμών και της πανίδας. Η αύξηση του πληθυσμού των οργανισμών εξαρτάται επίσης και από τη διατάραξη του εδαφικού περιβάλλοντος (λόγω π.χ. συχνής μηχανικής κατεργασίας), την παρουσία στο έδαφος φυτοπροστατευτικών ουσιών και την υγρασία και τον αερισμό του εδάφους.
Καταστροφή των παθογόνων οργανισμών και διάσπαση των τοξικών ενώσεων: Το έδαφος διαχειρίζεται επιβλαβείς ουσίες, διηθεί με μηχανικό τρόπο οργανικές, ανόργανες και ραδιενεργές ουσίες, τις προσροφά ή τις ιζηματοποιεί φυσικοχημικά, τις αποσυνθέτει ή τις μετατρέπει βιοχημικά με τη βοήθεια των μικροοργανισμών. Με τον τρόπο αυτό τις εμποδίζει να φτάσουν στα υπόγεια νερά και την τροφική αλυσίδα. Είναι λειτουργία πολύ σημαντική για την προστασία της υδρόσφαιρας και της ατμόσφαιρας και βοηθάει στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων από τη συσσώρευση των ρύπων (οργανικών και ανόργανων), η οποία οφείλεται στην αύξηση του πληθυσμού και της υπερκατανάλωσης.
Είναι δεξαμενή θρεπτικών στοιχείων και τα ανακυκλώνει: Το έδαφος αποθηκεύει θρεπτικά συστατικά προκειμένου να τα αποδώσει στα φυτά. Η αποθήκευση γίνεται είτε απευθείας στις θέσεις εναλλαγής ή προσρόφησης είτε με μετασχηματισμό της ζώσας οργανικής ύλης σε ανόργανη αλλά και τη δημιουργία νέας οργανικής ύλης με φωτοσύνθεση. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος. Η λειτουργία έχει ιδιαίτερη σημασία και για τον κύκλο του άνθρακα, καθώς το έδαφος αποτελεί τη σημαντικότερη αποθήκη οργανικού άνθρακα. Καλλιεργητικά συστήματα και πρακτικές που τείνουν να μειώσουν τα εδαφικά αποθέματα οργανικού άνθρακα συμβάλλουν στη δημιουργία του φαινόμενου θερμοκηπίου.
Στηρίζει τις κατασκευές και προστατεύει τους αρχαιολογικούς θησαυρούς: Το έδαφος αποτελεί το μέσο στο οποίο δημιουργούνται και αναπτύσσονται το δομημένο περιβάλλον, οι βιομηχανικές ζώνες, οι χώροι αναψυχής και ψυχαγωγίας και τα δίκτυα μεταφοράς αλλά και το χώρο στον οποίο αποτίθενται λύματα και απόβλητα. Επιπλέον, από το έδαφος παραλαμβάνονται πρώτες ύλες κυρίως για την κατασκευαστική βιομηχανία και την παραγωγή ενέργειας. Η προστασία και η συντήρηση των αρχαιολογικών θησαυρών αποτελεί στοιχείο ιδιαίτερης σημασίας για τον πολιτισμό, διότι επιτρέπει την κατανόηση της ανάπτυξης αλλά και της εξέλιξης του.
Η συμβατική γεωργία και η υποβάθμιση του εδάφους
Οι εντατικές μέθοδοι καλλιέργειας, όπως η μηχανική άροση, οι μέθοδοι συγκομιδής, η χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων σε συνδυασμό με την κατανάλωση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έχουν κατορθώσει να επιφέρουν τον πολλαπλασιασμό της παγκόσμιας παραγωγής τροφής τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι όμως σήμερα προφανές ότι αυτές οι εντατικές μέθοδοι διαχείρισης της γεωργίας είναι ο κύριος παράγοντας της σοβαρής υποβάθμισης της καλλιεργήσιμης γης σε ποσοστό μεγαλύτερο του 10% παγκοσμίως κατά την τελευταία δεκαετία. Έχει γίνει επίσης γνωστό ότι αυτές οι γεωργικές πρακτικές επηρεάζουν την ποιότητα του αέρα και των υδάτων. Στις μέρες μας, η γεωργία θεωρείται ως η ευρύτερα διαδεδομένη μη-σημειακή πηγή ρύπανσης των υδάτων, ενώ η ποιότητα της ατμόσφαιρας είναι επίσης δυνατό να επηρεαστεί από τις μεταβολές της ικανότητας του εδάφους να παράγει ή να καταναλώνει σημαντικές ποσότητες αερίων θερμοκηπίου. Σύμφωνα με τα σημερινά αποδεκτά πρότυπα διαβίωσης, η ανθρώπινη ευημερία θα κινδυνεύσει σοβαρά τον επόμενο αιώνα, δεδομένου ότι θα χρειαστεί να διπλασιαστεί η απόδοση των καλλιεργειών, λόγω της ύπαρξης ελάχιστων νέων εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης, για να καλυφθούν οι ανάγκες ενός διπλάσιου σε μέγεθος πληθυσμού.
Αν γι’ αυτό το σκοπό όμως εφαρμοστούν οι παρούσες καλλιεργητικές πρακτικές, ο διπλασιασμός της απόδοσης θα προκαλέσει αύξηση των εισροών στα αγροτικά συστήματα παραγωγής, με συνέπεια αυξημένες πιθανότητες ρύπανσης του περιβάλλοντος, υποβάθμισης και απώλειας των μη-ανανεώσιμων φυσικών πόρων.
Η αναζήτηση αειφορικών συστημάτων διαχείρισης της γης
Προκειμένου να διαφυλάξουμε τη γεωργία και τον κόσμο γενικότερα για τις μελλοντικές γενιές, θα πρέπει να αναπτύξουμε συστήματα παραγωγής για την κάλυψη των διατροφικών και ενεργειακών αναγκών μας, τα οποία θα στηρίζονται λιγότερο στους μη ανανεώσιμους πετροχημικούς πόρους και περισσότερο σε ανανεώσιμους φυσικούς πόρους. Απαιτείται συντηρητική διαχείριση των καλλιεργειών και εναρμόνιση με τις φυσικές διεργασίες για να επιτευχθούν οι πολλαπλοί στόχοι της οικονομικής, οικολογικής, και περιβαλλοντικής βιώσιμης ανάπτυξης. Οι επιμέρους στόχοι της αειφορικής διαχείρισης του εδάφους είναι η διατήρηση της οργανικής ουσίας του εδάφους, ο περιορισμός της διάβρωσης, η διατήρηση της παραγωγικότητας σε αρμονία με το περιβάλλον και η καλύτερη αξιοποίηση των ανανεώσιμων πόρων.
Εντούτοις, η δημιουργία βιώσιμων συστημάτων γεωργικής διαχείρισης περιπλέκεται από την αναγκαιότητα θεώρησης της χρησιμότητας τους για τους ανθρώπους, της αποτελεσματικότητας τους σε σχέση με τη κατανάλωση φυσικών πόρων και της ικανότητας τους να διατηρήσουν μια τέτοια ισορροπία με το περιβάλλον που να είναι ευνοϊκή για τους ανθρώπους, αλλά και για τα περισσότερα άλλα είδη. Στην προσπάθεια μας για ανάπτυξη κατάλληλων συστημάτων διαχείρισης είναι αναγκαία η εφαρμογή ολοκληρωμένων μεθόδων αξιολόγησης της βιωσιμότητας τους. Από αυτή την άποψη, η ποιότητα ή υγεία του εδάφους επηρεάζει σε τελική ανάλυση την ανθρώπινη υγεία, δρώντας αφενός ως κύριο υπόστρωμα παραγωγής τροφής και ινών και αφετέρου ως μεσεπιφάνεια η οποία επηρεάζει την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε και του νερού που πίνουμε.
Ελληνικά εδαφικά συστήματα
Στην Ελλάδα κάτω από την επίδραση των παραγόντων εδαφογένεσης που κυριαρχούν αναπτύχθηκαν εδαφικά συστήματα με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
- Πρόσφατες αποθέσεις σε περιοχές που βρίσκονται κοντά σε υδάτινα ρεύματα, στις οποίες σχηματίζονται στρωσιγενή εδάφη κατά κανόνα χωρίς εδαφογενετικούς ορίζοντες, αλλά με ανομοιόμορφες εδαφικές στρώσεις. Αυτά είναι βαθιά γόνιμα εδάφη με υψηλές γεωργικές αποδόσεις, όταν εξασφαλίζονται οι λοιποί παράγοντες ανάπτυξης των φυτών, π.χ. παροχή ικανών ποσοτήτων νερού. Τα εδάφη αυτά ονομάζονται Entisols.
- Ελαφρώς εξελιγμένα και κατά κανόνα καλά στραγγιζόμενα εδάφη με ασθενείς εδαφικούς ορίζοντες. Τα εδάφη αυτά έχουν επίσης μεγάλη γεωργική σημασία και ονομάζονται Inceptisols. Βρίσκονται σε πιο απομακρυσμένες περιοχές από τα υδάτινα ρεύματα σε σύγκριση μετά Entisols.
- Πολύ βαριά εδάφη, με μεγάλη χημική γονιμότητα αλλά κακές φυσικές ιδιότητες που αναπτύχθηκαν σε ασβεστούχα μητρικά υλικά που έχουν την ιδιότητα να διαστέλλονται και να συστέλλονται ανάλογα με την περιεκτικότητα σε υγρασία παρουσιάζοντας κατά τους ξηρούς μήνες χαρακτηριστικές σχισμές (Vertisols). Εάν εξασφαλιστούν καλές συνθήκες καλλιέργειας, τα εδάφη αυτά είναι πολύ γόνιμα. Εδάφη που αναπτύχθηκαν σε ασβεστολιθικά κατά κανόνα μητρικά πετρώματα, με χαρακτηριστικούς ερυθρού χρώματος εδαφικούς ορίζοντες που έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε άργιλο και οξείδια του σιδήρου και αργιλίου (Alfisols). Είναι εδάφη με μεγάλη γεωργική σημασία δεδομένου, ότι σε πολλά από αυτά αναπτύσσονται σημαντικές καλλιέργειες.
- Εδάφη με μικρό κατά κανόνα βάθος αλλά πλούσια σε οργανική ουσία και με πολύ καλές φυσικές ιδιότητες που έχουν αναπτυχθεί σε μητρικά υλικά πλούσια σε ασβέστιο και φιλοξενούν κυρίως βοσκότοπους (Mollisols).
Τα εδάφη του ελληνικού χώρου, λόγω του ιδιαίτερου κλίματος της περιοχής, της μακρόχρονης καλλιέργειας τους και των γεωργικών πρακτικών που ακολουθούνται, απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή κατά τη διαχείριση τους. Τα ελληνικά εδάφη με έντονα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με το ξηρό θέρος και τις βροχοπτώσεις κατά τη χειμερινή περίοδο είναι πολύ ευαίσθητα στη διάβρωση. Παράλληλα λόγω του ξηροθερμικού κλίματος της περιοχής κατά τη θερινή περίοδο όσα γειτνιάζουν με το θαλάσσιο όγκο της Μεσογείου εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο αλάτωσης.
Ο κίνδυνος υποβάθμισης των ελληνικών εδαφών δεν οφείλεται μόνο στα ενδογενή χαρακτηριστικά της περιοχής και στις φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα. Οι ανθρωπογενείς επιδράσεις, και ιδιαίτερα οι γεωργικές πρακτικές, έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα των ελληνικών εδαφών. Παρά το μικρό μέγεθος του κλήρου, οι παραδοσιακές γεωργικές πρακτικές της περιοχής έχουν εγκαταλειφθεί και αντικαταστάθηκαν με την εντατικής μορφής γεωργία. Η διάρκεια των αμειψισπορών έχει μειωθεί και οι αγρότες έχουν στραφεί προς εμπορικές καλλιέργειες υψηλής αποδοτικότητας, με αλόγιστη πολλές φορές χρήση λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων, θυσιάζοντας με αυτό τον τρόπο την ποιότητα του εδαφικού πόρου στο βωμό της προσωρινής παραγωγικότητας.
Δρ. Σταμάτης Σταματιάδης,
Υπεύθυνος Εργαστηρίου Εδαφικής
Οικολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΜΓΦΙ
Δρ. Χρήστος Τσαντήλας,
Ερευνητής Α’, ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.ΙΧΤΕΛ Λάρισας
Πηγή: greenbelt.gr
